اهمیت زبان فارسی در هند

گفتگو با دکتر شریف حسین قاسمی

روابط چند هزار ساله ایران و هند و مشترکات فراوان نژادی و فرهنگی، این دو کشور را از دیرباز در کنار هم قرار داده است. مضافاً که چندین سده زبان رسمی و ادبی این سرزمین پهناور نیز فارسی بوده و همین امر بر نزدیکی هرچه بیشتر دو سرزمین افزود. به دلیل عوامل گوناگون خوشبختانه هنوز مشعل فروزان فرهنگ و ادب ایرانی در هند می درخشد و عده بسیاری را به خود جلب می کند. آنچه در پی می آید، گفتگو با یکی از همین مجذوبان است.
لطفاً از سابقه زبان فارسی در هند بگویید.
بنده خدمتگزار زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه دهلی هستم. فارسی در هند جایگاه خیلی مهمی دارد. از این لحاظ که زبان فارسی تا هفت قرن (هفتصد سال) که مدتی بسیار طولانی است، در هند زبان رسمی بود. نویسندگان، شعرا، دانشمندان ما، همه به این زبان می نوشتند و حرف می زدند. در نتیجه رواج زبان فارسی در این مدت طولانی، بیشتر زبانهای بزرگ هند، تحت تاثیر فارسی قرار گرفتند. به گونه ای که اگر اموزش یک زبان شناس می خواهد درباره تاریخ هر زبانی مثلاً بنگالی، یا پنجابی یا اردو، یا سندی یا هر زبان معروف و بزرگ دیگر هند تحقیق بکند که این زبان از چه مراحلی گذشته، او در می یابد که زبان فارسی در همه اینها نقش اساسی ایفا کرده است. این موضوع جایگاه زبان فارسی در هند را نشان می دهد.
نکته دیگر اینکه در این دوره هفتصد ساله، هزاران شاعر، نویسنده و حتی همه کسانی که زبان مادری شان فارسی نبود، همه اینها زبانهایشان را نادیده گرفتند و به فارسی نوشتند. ما در هند هزاران نسخه خطی داریم که به فارسی نوشته شده و اکنون در بریتانیا، آمریکا و در هند نگهداری می شود. در هند کتابخانه های بزرگ شرق شناسی داریم که از این نسخه نگهداری می کنند. اینکه می گویم در هند نوشته شده، منظورم این نیست که در هند استنساخ شده، یعنی نویسنده آنها در هند بودند و این آثار را به وجود آوردند. بعد از اینکه هند مستقل شد. بنابراین امروزه اگر در هند بیش از سیصد دانشگاه وجود دارد، تقریباً در چهل دانشگاه بخشهای فارسی وجود دارد. در بخشی از آنها تا مقطع لیسانس، در برخی تا فوق لیسانس و در برخی تا دکتری این خدمات را انجام می دهند.
بعد از استقلال هند، من حقیقتاً کسی را نمی شناسم که کتابی به فارسی تالیف کرده باشد. امروزه توجه فارسی دانان به بررسی و ارزیابی آثاری که در هند به فارسی نوشته شده بود، جلب شده است تا به طور علمی تصحیح کنند و در اختیار علاقه مندان بگذارند. در نتیجه الحمدلله پس از استقلال هند، (منظورم شبه قاره نیست که شامل بنگلادش و پاکستان نیز می شود و حقیقتاً کارهای جدی و مفصلی انجام می دهند) هر سال تقریباً پنجاه کتاب به زبان فارسی یا درباره آن به زبانهای مختلف هند چاپ می شود و این تنها نتیجه آن برداشتی است که هندیها درباره زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ فارسی دارند. من بارها به دوستان ایرانی گفته ام که اگر می خواهید ابعاد قشنگ تر و متعدد فرهنگ ایرانی را در خارج از ایران ببینید، به هند تشریف بیاورید. هزارها ساختمان در هر گوشه و کنار هند هست که گنبد و منار و طاق دارد و اگر باغ است، بنا در میان باغ قرار دارد مثل تاج محل، آن باغ به سبک چهار باغ ایرانی ترتیب داده شده است. این است وضعیت فرهنگ ایرانی و زبان و ادبیات فارسی در هند.
به این ترتیب زبان فارسی هنوز در میان افراد تحصیل کرده هند زنده است؟
- بله، حقیقتاً. در میان مردم عادی نیز به گونه دیگری جاری است. چون مثلاً کسی که زبانش پنجابی است، می گوید: «رمچ» و درس خوانده ها می دانند که این واژه اصلش فارسی و آنها به سلیقه خود تلقی می کنند؛ زیرا همه حروف در تمام زبانها نیست. همین «ز» در زبان فارسی به «ج» تبدیل می شود. حافظ می گفت:
شکر شکن شوند همه طوطیان هند
زین قند پارسی که به بنگاله می رود
تقریباً سی سال پیش یکی از دانشمندان غیر مسلمان و غیرفارسی زبان، کتابی نوشته به نام «تاریخ و زبان بنگالی». او باب جداگانه ای در کتابش دارد به نام «تاثیر زبان فارسی در زبان و ادب بنگالی» و آنجا نشان داده که آوازهای روستایی و خود زبان بنگال آنقدر تحت تاثیر فارسی قرار گرفته که اگر یک نفر می خواهد تمام عوامل فارسی را از بنگالی بیرون بکشد، از بنگالی چیزی نمی ماند، اصلاً زبانی نمی ماند. این نکته مهمی است.
زبان اردو چه؟ آن نیز تحت تاثیر فارسی است؟
تقریباً بیش از شصت درصد واژگان اردو از فارسی گرفته شده است؛ اما ساختار زبان اردو شبیه ساختار زبان هندی است؛ ولی اسمها، صفات و غیره همه فارسی است. البته با این وصف کسی که فارسی می داند، نمی تواند اردو را بفهمد. یابرعکس. ما علم بلاغت و بیان را از فارسی یاد گرفته ایم و به اردو گنجانده ایم و همه شعرای بزرگ اردو اگر چیزی یاد گرفته اند، آن را از شاعران فارسی یاد گرفته اند. من در این مورد چند مرتبه با شاعران معروف اردو زبان صحبت کرده ام. علی سردار جعفری - شاعر جدید اردو - یک بار در جلسه ای که برای حافظ تشکیل شده بود، مقاله ای جالب و عالمانه درباره حافظ خواند. من از او پرسیدم: «شما مگر دیوان حافظ را می خوانید؟» گفت: «تحصیلاتم از آغاز تا انجام در زبان فارسی بوده. اگر شما یک جنبه جالب و نو در شعر من می بینید نتیجه تاثیر شعر حافظ بر ذهن و اندیشه من است. باور کنید که همیشه دیوان حافظ زیر متکای من است و وقتی خسته می شوم، دیوان حافظ را می خوانم!»
مردم معمولی هند نیز علاقه زیادی به فارسی دارند. در هر گوشه و کنار هند، اسم محله ها، بازارها و کوچه ها فارسی است. مثلاً محله رودگاران، محله فراشخانه (که من قبلاً آنجا زندگی می کردم)، و از این قبیل چیزها خیلی زیاد داریم و کسی نمی تواند بی نیاز از فارسی باشد.
به عنوان یک ایران شناس چه انتظاری از مردم و دولت ایران دارید؟
چندین مرتبه این موضوع را با مقامات ارشد ایران مطرح کرده ایم که حفظ و نگاهداری زبان فارسی وظیفه شماست. این مسئولیت ما نیست. وقتی بود که ما در هند هزاران نویسنده و شاعر ایرانی را پناه دادیم. آنها بنا به دلایل مختلف به هند می رفتند و ما هیچ وقت با آنها رفتار بدی نداشتیم. آنها همان جا ماندند، هند را خانه دومشان حساب می کردند و آنجا مدفون اند. آنها احساسات خود را نسبت به هند ابراز داشتند، از هند تقدیر کردند، از رفتار خوب هندیها نسبت به ایرانیها تمجید کردند. حالا ما در وضعی قرار داریم که انتظار داریم ایرانیها همان رفتار را انجام بدهند. زبان و ادبیات فارسی از ایران سرچشمه گرفته و هزاران نفر از ایران به هند رفتند و فارسی هفتصد سال زبان رسمی هند بود و حالا وضع عوض شده و اکنون مسئولیت ایرانیهاست که زبان و ادبیات فارسی را حفظ کنند. این را هم عرض کنم که مزیت ایران، زبان و ادبیات فارسی است و نه چیزی دیگر! همیشه در نقاط مختلف جهان در علوم گوناگون افراد همپایه یا بزرگانمان داشته ایم. اگر در اینجا «رازی» بود، در جای دیگر هم حتماً کسی مثل او کار می کرد؛ اما در هیچ جای دیگر کسی مثل حافظ یا سعدی یا عراقی و فردوسی و مولوی نبوده؛ ولی امثال رازی و ابن سینا و ابوریحان بوده اند. در عصری که این دانشمندان بودند، در سراسر جهان در رشته هایی که اینان کار می کردند، کار می شد؛ ولی تاکنون حافظ، سعدی، مولوی و فردوسی بی سابقه هستند و نظیری چون آنها نداریم.
انتظار ما این است که اگر در هند فعالیت می کنیم که زبان و ادبیات فارسی را نگه داریم، و آن را احیا کنیم، دولت ایران باید همکاری کند که می کند. ما خیلی از برنامه ها را با مشارکت ایرانیها برگزار می کنیم. ما هر سال حداقل 20 سمینار ملی و بین المللی در دانشگاههای هند برگزار می کنیم که ایرانیها تشریف می آورند و زحمت می فرمایند و مقاله عرضه می کنند.
منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.